Afstudeerthema: Waardevolle aandacht
10 sept. 2022.
Ongeveer dertig jaar geleden, rond de tijd dat ik aan de academie studeerde, was er in de kunstwereld veel aandacht voor het werk van Bruce Nauman. Zo kwam het dat ik niet lang na elkaar een aantal grote overzichtstentoonstellingen van hem bezocht, in Nederland en in Duitsland. Ik was meteen gegrepen door zijn werk, zijn neiging naar het absurdisme. Vooral de tekst-werken bleven hangen, die dwingende maar tegelijkertijd humoristische korte zinnen (over existentiële onderwerpen) in de gebiedende wijs.
Zijn neon werk ‘Please pay attention’ bleef altijd in mijn hoofd echoën: die uitspraak raakte blijkbaar aan iets essentieels. Achteraf reflecterend denk ik dat dit een ultrakorte samenvatting is van wat het belangrijkste is in het leven en waar we tegelijkertijd telkens in falen. Blijkbaar heb ik altijd iets gehad met het thema ‘afgeleid zijn en de gevolgen daarvan’.
Werk van Bruce Nauman (details).
Daarbij was ik toen al bezig met de kwestie informatie-overdaad, terwijl er nog nauwelijks internet was. Wel een explosie van commercie, tv- programma’s, reclames, maar ook van beeldende kunststromingen (schilders als Baselitz, Basquiat en ook film, installatiekunst en videokunst waren aan een opmars bezig).
Ik wilde als schilder eigenlijk geen nieuwe afbeeldingen en nieuwe ideeën meer toevoegen aan de bergen die we dagelijks al over ons heen kregen en besloot dat mijn werk zich zou richten op reageren en reflecteren op al bestaande afbeeldingen. Ik maakte bijvoorbeeld werk waarin ik het Droste effect van de eeuwige herhaling een halt toebracht, door juist helemaal geen afbeelding te schilderen op het blik met cacao op het dienblad van het Droste meisje. Het werden in plaats daarvan lege kleurvlakken. Ook liep ze de andere kant uit, of was ze in volle vaart en onscherp geschilderd. Met dat laatste liet ik vergeefse pogingen zien om beweging te krijgen in die gedwongen situatie van herhalingen.
Renske Ruijsenaars, olieverf op doek.
Onderdeel van examenexpositie, olieverf op doek, 1995.
Het thema van mijn expositie en scriptie was het fenomeen ‘Rattenkoning’. In de negentiende eeuw was het woord in gebruik als metafoor voor verstrengelde zaken en samenhangende problemen. De term verwijst naar een probleem in de natuur, waarbij ratten ongewild in het nest met de staarten in elkaar in de knoop zijn geraakt. Het is onduidelijk hoe het komt dat de staarten in zo'n onontwarbare knoop komen. Een verklaring is dat de dieren dicht bij elkaar kruipen om te slapen met hun staarten om elkaar heen geslagen. En dat voedselresten en uitwerpselen de staarten plakkerig maken en bij het wakker worden de staarten verknoopt blijken. De naam is een verwijzing naar het volksgeloof dat de koning van een ratten- nest een troon moet hebben en dat deze gevormd wordt door de staarten van zijn ondergeschikten. De dieren overleven dit probleem niet, ze proberen naar alle kanten weg te komen en trekken de knoop steeds strakker. Ze kunnen geen eten meer zoeken en verhongeren dan. Je kan de staarten ook niet amputeren, want die heeft belangrijke functies (evenwicht en afkoeling).
Ik koos deze titel omdat mijn examenwerk een reflectie was op het gegeven ‘onoplosbaar probleem’. De paradox of patstelling.
Een reflectie op het fenomeen het ‘Wicked Problem’, zouden we nu zeggen.
Examenexpositie 1995, KABK, Den Haag
Het hoofdwerk van mijn expo was een schilderij waarbij ik een Rattenkoning in het stro had geschilderd, daarna een nieuw doek spande op hetzelfde raamwerk en nogmaals met dezelfde kleuren hetzelfde schilderij maakte (uit het hoofd, dus niet exact op dezelfde plekken als het onderste doek). Vervolgens ging ik symbolisch, eigenlijk als een soort kansloze Don Quichot, het probleem oplossen: de ratten opereren. Ik sneed per rat het bovenste doek open en rolde die strook op, om de bovenkant vervolgens weer vast te nieten aan de randen van het spieraam. Hiermee loste ik ‘het probleem’ dus niet op, maar kwam de volgende afbeelding van verstrikte ratten bloot te liggen. Het ging mij erom het proces van goede bedoelingen en pogingen te laten zien.
Het hok met ratten liet op een andere manier hetzelfde proces zien. Dat had ik gemaakt van multiplex, met een plexiglas voorzijde inclusief luchtgaatjes, ‘gras’ (groen geverfd stro), speeltjes en voerbakjes van de dierenwinkel. Met klei had ik realistisch ogende ratten geboetseerd. Die objecten hadden dus niet veel aan luchtgaatjes, water, een liksteen of een tredmolentje. Deze opgesloten klei-ratten zaten zichzelf gefrustreerd te bijten.
Als ultieme poging om ze te helpen had ik ook nog een oneindig grasveld op de achterwand geschilderd, met blije wegspringende ratten. Maar ja, dat was een trompe l’ oeil.
We beginnen dit blog dus in de vorige eeuw….Inmiddels is met het internet en de smartphone de informatie-overdaad voor iedereen in de turbo stand terecht gekomen en is ‘het afgeleid zijn van waar het nou echt om gaat’ viraal gegaan. Meegesleept door de verleidingen van de korte termijn (precies waar algoritmes op inspelen) is er niet genoeg vooruitgekeken en zitten we nu wereldwijd op bijna alle terreinen in een crisissituatie. We zien nu allerlei mensen, professionals en organisaties in de media dringend aandacht vragen voor de problemen of misstanden waar zij mee te maken hebben. Maar er zijn misschien niet genoeg aandachtige toehoorders meer, die daar bij stil kunnen staan.
Van links naar rechts: 1995,, 1997, 1998 en 2001. Het thema ‘afgeleid zijn’ vind ik al 30 jaar boeiend, dus daarin ben ik niet zo veranderd…Maar dat uiterlijk, dat verandert dus zeer door de tijd.
Suzan Hijink: “De uitputting van onze aandacht is geen vrijblijvende kwestie. Aandacht is een menselijke hulpbron, net zoals water en lucht dat zijn. Waar zuivere lucht ons laat ademen, laat zuivere aandacht ons denken en voelen. Aandacht stelt ons in staat halt te houden bij onze gedachten en gevoelens en er een relatie mee aan te gaan.”
Uit het essay 'verdwaald in onze telefoon', van Suzan Hijink
